દેશ રડી રહ્યો છે. હું એ દિવસે પણ રડ્યો હતો જ્યારે લતા મંગેશકરે એક નવા ગાયક તરીકે એ મેરે વતન કે લોગોં ગીત ગાયું હતું. ખુદ તત્કાલિન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુની આંખમાં આંસુ હતા. લતાનું આ અમર ગીત કવિ પ્રદીપે લખ્યું હતું. પ્રદીપનું આ ગીત લતાની ધૂનમાં અમર થઈ ગયું હતું અને આજ સુધી ગમે છે.
પરંતુ આજે જ્યારે દેશ અને દુનિયા લતા માટે રડી રહી છે ત્યારે લતાજી સ્વર્ગના કોઈ ભાગમાં કવિ પ્રદીપ સાથે બેઠા હશે. તેમના આ ગીત માટે તેમને અભિનંદન. આજે તેમને જન્મદિવસની શુભકામનાઓ. આજે ત્રણેય પ્રદીપના આ ગીતને કારણે અમર છે – લતાજી, કવિ પ્રદીપ અને આ બંનેએ ગાયેલું આ ગીત પણ.
લતા મંગેશકરના નિધન પર શોક વ્યક્ત કરી રહેલા દેશ માટે એ પણ મહત્વનું છે કે આજે કવિ પ્રદીપની જન્મજયંતિ પણ છે. એ જ કવિ પ્રદીપ જેમણે ગાયા વિના એ ગીત લખ્યું છે જે દેશભક્તિનો કોઈ કાર્યક્રમ પૂરો થતો નથી. આજે ભારતના સાંસ્કૃતિક વારસા માટે એક અદ્ભુત સંયોગ સર્જાયો છે. આજે કલાની દેવી મા સરસ્વતીને વિદાય આપવામાં આવી રહી છે, આજથી લતા મંગેશકર આપણી વચ્ચે નથી અને આજના દિવસે 107 વર્ષ પહેલા દેશભક્તિની ભાવના જગાવનાર કવિ પ્રદીપનો જન્મ થયો હતો.
લતા મંગેશકર, કવિ પ્રદીપ અને સી રામચંદ્ર
કવિ પ્રદીપનો જન્મ 6 ફેબ્રુઆરી 1915ના રોજ મધ્યપ્રદેશના બદનગરમાં થયો હતો. 11 ડિસેમ્બર 1998ના રોજ મુંબઈમાં તેમનું અવસાન થયું. કવિ પ્રદીપ બાળપણમાં રામચંદ્ર નારાયણ દ્વિવેદી તરીકે ઓળખાતા હતા.
લતાજીનું તે ગીત, જેને સાંભળીને નેહરુ પણ રડી પડ્યા હતા, તે આ રીતે લખવામાં આવ્યું હતું
દૂર હટે આ દુનિયા વાળા હિન્દુસ્તાન અમારું છે
કવિ પ્રદીપની ઓળખ 1940માં રિલીઝ થયેલી ફિલ્મ બંધનથી થઈ હતી. પરંતુ તેમને ખરી ખ્યાતિ 1943ની હિટ ફિલ્મ કિસ્મતના ગીત ‘દુર હતો એ દુનિયા વાલે હિન્દુસ્તાન હમારા હૈ’થી મળી. આ ગીતે તેમને દેશભક્તિના ગીતોના સર્જકોમાં અમર કરી દીધા. આ ગીતને સમજીને તત્કાલીન બ્રિટિશ સરકાર એટલી બધી ગુસ્સે થઈ ગઈ હતી કે કવિ પ્રદીપે તેનાથી બચવા ભૂગર્ભમાં જવું પડ્યું હતું.
સિગારેટના પેકેટ પર અમર ગીત ઊતર્યું
લતા મંગેશકર અને કવિ પ્રદીપની જોડી અમર થવાનું કારણ હતું ગીત એ મેરે વતન કે લોગોં… આ ગીતની વાર્તા પણ સંયોગની વાર્તા છે. હકીકતમાં, 1962માં ભારત-ચીન યુદ્ધ પછી, ફિલ્મ ઉદ્યોગે સેનાના જવાનોને આર્થિક મદદ કરવા માટે ચેરિટી શોનું આયોજન કર્યું હતું. આ શો 27 જાન્યુઆરી 1963ના રોજ થવાનો હતો. આ શોમાં તત્કાલિન પીએમ નેહરુ અને રાષ્ટ્રપતિ રાધાકૃષ્ણન આવવાના હતા.
લતા મંગેશકર અને કવિ પ્રદીપ
આ કોન્સર્ટ માટે દિગ્ગજ કલાકારોને બોલાવવામાં આવ્યા હતા. જેમાં મહેબૂબ ખાન, નૌશાદ, શંકર-જયકિશન, મદન મોહન અને સી. રામચંદ્ર જેવા નામ સામેલ હતા. સી રામચંદ્ર સારા સંગીતકાર હતા પરંતુ તેમને આ પ્રસંગ માટે કોઈ ગીત મળી રહ્યું ન હતું. આ પ્રસંગે તેઓ પોતાના દેશભક્તિના ગીતોથી પ્રખ્યાત થયેલા કવિ પ્રદીપ પાસે પહોંચ્યા હતા. કહેવાય છે કે એક પ્રસંગે કવિ પ્રદીપે તેમને ટોણો માર્યો અને કહ્યું કે, ‘ધ્યાનનું કામ હોય તો આવજો’. પરંતુ તેઓ ગીત લખવા સંમત થયા.
પછી એક દિવસ કવિ પ્રદીપ મુંબઈના માહિમના દરિયા કિનારે ફરતા હતા અને એક વ્યક્તિ પાસેથી પેન ઉછીની માંગતી વખતે તેમણે સિગારેટના પેકેટ પર ગીત લખ્યું, ઓ મેરે વતન કે લોગો…
જો કે, જ્યારે આ કોન્સર્ટ 27 જાન્યુઆરી, 1963ના રોજ નવી દિલ્હીમાં યોજાયો હતો, ત્યારે આ કાર્યક્રમમાં માત્ર કવિ પ્રદીપને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું ન હતું.
આજે પ્રદીપ નથી રહ્યા અને હવે લતાજી નથી. પરંતુ આ વિચિત્ર સંયોગ ચોક્કસપણે આપણને આશ્ચર્યમાં મૂકી દે છે. બંનેના દેહ ભલે આપણી સાથે ન હોય, પરંતુ તેમનું સાંસ્કૃતિક યોગદાન આવનારી પેઢીઓને પ્રભાવિત કરતું રહેશે.