ભારતમાં 12 જ્યોતિર્લિંગો પૈકીનું પહેલું ગુજરાતમાં સોમનાથનું મંદિર છે. આક્રમણ પહેલા સોમનાથ મંદિરનો ઈતિહાસ ખૂબ જ અનોખો અને ભવ્ય હતો. કહેવાય છે કે આ મંદિરના આંગણામાં ‘બાણસ્તંભ’ નામનો સ્તંભ છે. મંદિર નવું છે પરંતુ સ્તંભ ખૂબ જ જૂનો છે જેનો મંદિર સાથે જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યો છે. આ સ્તંભનો ઇતિહાસમાં લગભગ છઠ્ઠી સદીનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. એટલે કે 1420 વર્ષ પહેલા આ સ્તંભનો ઉલ્લેખ છે. આનો અર્થ એ છે કે આ સ્તંભ 6 ઠ્ઠી સદીમાં પહેલેથી જ અસ્તિત્વમાં હતો, ત્યારે જ તે સમયગાળામાં તેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. એવું કહેવાય છે કે તે પહેલા સેંકડો વર્ષો પહેલા અસ્તિત્વમાં હતું.
નિષ્ણાતોના મતે, આ એક દિશાદર્શક સ્તંભ છે જેના પર સમુદ્ર તરફ ઈશારો કરતું તીર છે, તેથી તેને બાણસ્તંભ કહેવામાં આવે છે. આ તીર સ્તંભ પર લખેલું છે – ‘આસમુદ્રાંત દક્ષિણ ધ્રુવ પર્યત, અબાધિત, જ્યોતિમાર્ગ.’ એટલે કે, ‘આ સમુદ્રના છેડાથી દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી, અવિરત જ્યોતિર માર્ગ છે.’ આનો અર્થ એ છે કે સમુદ્રના આ બિંદુથી દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી સીધી રેખામાં એક પણ અવરોધ કે બાધા નથી. આનો અર્થ એ છે કે આ માર્ગમાં ભૂખંડનો કોઈ ભાગ નથી. સરળ અર્થ એ છે કે જો સોમનાથ મંદિરના તે બિંદુથી દક્ષિણ ધ્રુવ (એટલે કે એન્ટાર્કટિકા સુધી) સુધી સીધી રેખા દોરવામાં આવે તો એક પણ ભૂખંડ મધ્યમાં આવતો નથી. જોકે શ્લોકમાં ભૂખંડનો ઉલ્લેખ નથી, પરંતુ અવરોધિત માર્ગનો અર્થ એ છે કે મધ્યમાં કોઈ પર્વત ન હોવો જોઈએ.
પણ શું તે સાચું છે? જાણકાર લોકો કહે છે કે સીધી રેખામાં એક પણ મોટો ભૂખંડ નથી જ્યાં લોકો રહે છે. જોકે કેટલાક લોકો માને છે કે જ્યારે આ સ્તંભ ઉભો કરવામાં આવ્યો હતો, ત્યારે ત્યાં કોઈ નાનો કે મોટો ભૂખંડ ન હતો, પરંતુ સમયની સાથે પ્રકૃતિ અને ભૂગોળ બદલાઈ ગયા છે, તેથી તેમાં કેટલીક હેરફેર થઈ હશે. પરંતુ હજુ પણ તે સૌથી મોટી વાત છે કે તે યુગના ખગોળશાસ્ત્રીઓને જાણવું હતું કે દક્ષિણ ધ્રુવ ક્યાં છે અને પૃથ્વી ગોળ છે.
આનો અર્થ એ છે કે ‘બાણસ્તંભ’ ના નિર્માણ દરમિયાન ભારતીયોને ‘પૃથ્વી ગોળ છે’ નું જ્ઞાન પણ હતું. એટલું જ નહીં, પૃથ્વીનો દક્ષિણ ધ્રુવ કઈ બાજુ છે તેની તેને સારી જાણકારી હતી. જ્યારે દક્ષિણ ધ્રુવનું જ્ઞાન હતું, ત્યારે ચોક્કસપણે ઉત્તર ધ્રુવનું પણ જ્ઞાન હશે.
પરંતુ આ થાંભલાની લાઇનમાં એક પણ ભૂખંડ નથી એમ કહેવું મોટી વાત છે. કારણ કે આ જ્ઞાન માત્ર વિમાનમાં ઉડીને જ મેળવી શકાય છે અથવા આજકાલ ડ્રોન કેમેરા ચાલ્યા છે, પછી તેઓ તેને પણ કહી શકે છે. હા, તે ઉપગ્રહથી પણ જાણી શકાય છે. પૃથ્વીનું ‘એરિયલ વ્યૂ’ આ કહી શકે છે. તમે ગૂગલ મેપ્સ પર જાઓ અને તમારી જાતે જ તપાસો.
આ બતાવે છે કે આપણા પૂર્વજો (ભારતીયો) નકશા બનાવવામાં નિષ્ણાત હતા. પરંતુ ભારતીય જ્ઞાનના કોઈ પુરાવા મળવાને કારણે, પૃથ્વીનો પ્રથમ નકશો બનાવવાનો શ્રેય ગ્રીક વૈજ્ઞાનિક ‘એનેક્સિમેન્ડર’ (611-546) ને આપવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ આ નકશો અપૂર્ણ હતો, કારણ કે તે નકશામાં ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવ ગાયબ હતા. નકશામાં સમાન ભૂખંડ બતાવવામાં આવ્યો હતો, જ્યાં માનવ વસ્તી હતી. બાકીના ભૂખંડનું શું? વાસ્તવિક નકશો ત્યારબાદ હેનરિક્સ માર્ટેલસે 1490 ની આસપાસ બનાવ્યો હતો.
પ્રાચીન સોમનાથ મંદિરના નિર્માણ દરમિયાન, દક્ષિણ ધ્રુવ સુધીની દિશા તે સમયના ભારતીયોને આપવામાં આવી હતી, તે બધા સમજે છે, પરંતુ દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી સીધી રેખામાં દરિયામાં કોઈ અવરોધો નથી, તે ખૂબ જ હતું આવી વસ્તુ શોધવા માટે અદ્ભુત જે આજે આપણે ગૂગલ મેપનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છીએ.આના દ્વારા આપણે સ્પષ્ટ જોઈ શકીએ છીએ.
પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી જ્યાં સીધી રેખા કોઈ પણ અવરોધ વિના ભારતના પશ્ચિમ કિનારે દક્ષિણ ધ્રુવને મળે છે. પણ એ શ્લોકની એક પંક્તિ ‘અબાધિત જ્યોતિમાર્ગ’ હજુ પણ અગમ્ય છે. કોઈ અવરોધિત માર્ગ નથી, પરંતુ પ્રકાશનો માર્ગ બનવો એ શોધનો વિષય છે. રસ્તો સમજી શકાય એવો છે, પણ આ જ્યોતિમાર્ગ શું છે?